Η ιδέα ότι «μπορεί να είσαι εθισμένος στην τροφή» έχει κερδίσει πρόσφατα όλο και πιο αυξανόμενο ενδιαφέρον. Μέσω απεικόνισης του εγκεφάλου και άλλες μελέτες για τις επιπτώσεις της καταναγκαστικής υπερφαγίας στα κέντρα ευχαρίστησης στον εγκέφαλο βλέπουμε συσχετισμό εθισμού και τροφής.
Πειράματα δείχνουν ότι, για μερικούς ανθρώπους, τα ίδια κέντρα ανταμοιβής και ευχαρίστησης του εγκεφάλου που προκαλούνται από εθιστικά ναρκωτικά όπως η κοκαΐνη και η ηρωίνη ενεργοποιούνται επίσης από τρόφιμα, ειδικά από εξαιρετικά εύγευστα τρόφιμα πλούσια σε:
-ζάχαρη
-λίπος
-αλάτι
Τα εξαιρετικά εύγευστα τρόφιμα πυροδοτούν έκκριση χημικών ουσιών που αφορούν την «καλή αίσθηση», «έντονη ευχαρίστηση», συμπεριλαμβανομένης της ντοπαμίνης. Μόλις νιώσετε ευχαρίστηση που σχετίζεται με αυξημένη μετάδοση ντοπαμίνης στην οδό ανταμοιβής του εγκεφάλου σας από την κατανάλωση ορισμένων τροφών, μπορεί γρήγορα να αισθανθείτε την ανάγκη να φάτε ξανά.
Τα σήματα ανταμοιβής από εξαιρετικά εύγευστα τρόφιμα μπορεί να παρακάμψουν τα σήματα πληρότητας και ικανοποίησης. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να συνεχίσετε να τρώτε, ακόμη και όταν δεν είστε πεινασμένοι. Η ψυχαναγκαστική υπερφαγία είναι ένας τύπος συμπεριφορικού εθισμού, που σημαίνει ότι επιδιώκετε και έχετε τέτοια συμπεριφορά σε εκφάνσεις της ζωής (όπως το φαγητό, ο τζόγος, τα ψώνια) που στο τέλος προκαλούν έντονη ευχαρίστηση.
Όταν έχετε εθισμό στα τρόφιμα, χάνετε τον έλεγχο της διατροφικής σας συμπεριφοράς και ξοδεύετε υπερβολικό χρόνο για το φαγητό και την υπερκατανάλωση τροφής. Με το πέρασμα του χρόνου μπορεί επίσης να αναπτύξετε ένα είδος ανοχής στο φαγητό. Αυτό σημαίνει ότι όσο περισσότερο τρώτε, τόσο λιγότερο ικανοποιείστε, οπότε μπαίνετε σε έναν φαύλο και ατέλειωτο κύκλο.
Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι ο εθισμός στο φαγητό μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην παχυσαρκία. Αλλά μπορείτε ακόμα να έχετε εθισμό στα τρόφιμα εάν δεν έχετε παχυσαρκία. Το σώμα σας μπορεί να είναι γενετικά προγραμματισμένο να διαχειρίζεται καλύτερα τις επιπλέον θερμίδες που λαμβάνετε. Ή ίσως να αυξήσετε τη σωματική σας δραστηριότητα για να αντισταθμίσετε την υπερκατανάλωση τροφής.
Το κακό είναι ότι όταν είστε εθισμένοι στο φαγητό, συνεχίζετε να τρώτε παρά τις αρνητικές συνέπειες, όπως αύξηση βάρους ή κατεστραμμένες σχέσεις. Και όπως οι άνθρωποι που είναι εθισμένοι στα ναρκωτικά ή στον τζόγο, έχετε πρόβλημα να σταματήσετε τη συμπεριφορά αυτή.
Σημάδια εθισμού στο φαγητό
Ερευνητές στο Κέντρο Ραντ (Πανεπιστήμιο Yale) ανέπτυξαν ένα ερωτηματολόγιο που μπορεί να βοηθήσει στον εντοπισμό εθισμών στα τρόφιμα.
Για να δείτε εάν αυτά ισχύουν για εσάς, αναρωτηθείτε εάν:
-συνεχίζετε να τρώτε ορισμένα τρόφιμα ακόμα κι αν δεν είστε πλέον πεινασμένοι,
-τρώτε σε σημείο τέτοιο ώστε ύστερα να αισθάνεστε άρρωστοι,
-ανησυχείτε μήπως δεν τρώτε ορισμένους τύπους τροφίμων ή ανησυχείτε για τη μείωση ορισμένων τύπων τροφών,
-όταν ορισμένα τρόφιμα, ενώ δεν είναι διαθέσιμα (πχ στο σπίτι, στο γραφείο), προσπαθείτε να τα αποκτήσετε (βγαίνετε από το πρόγραμμα της μέρας για να τα βρείτε).
Το ερωτηματολόγιο ρωτά επίσης για τον αντίκτυπο της σχέσης σας με το φαγητό στην προσωπική σας ζωή. Ρωτήστε τον εαυτό σας αν:
-τρώτε ορισμένα τρόφιμα τόσο συχνά ή σε τόσο μεγάλες ποσότητες που τρώτε αντί να εργάζεστε, να περνάτε χρόνο με την οικογένειά σας ή να κάνετε ψυχαγωγικές δραστηριότητες,
-αποφεύγετε επαγγελματικές ή κοινωνικές περιστάσεις όπου «εθιστικά» τρόφιμα είναι διαθέσιμα λόγω φόβου υπερφαγίας,
-έχετε προβλήματα αποτελεσματικής λειτουργίας στη δουλειά ή στο σχολείο σας λόγω ορισμένων τροφών.
Το ερωτηματολόγιο ρωτά επίσης για ψυχολογικά συμπτώματα στέρησης. Για παράδειγμα, όταν μειώνετε ορισμένα τρόφιμα (εκτός από τα ποτά με καφεΐνη), έχετε:
-ανησυχία
-ταραχή
-άλλα σωματικά συμπτώματα
Το ερωτηματολόγιο προσπαθεί επίσης να μετρήσει τον αντίκτυπο των διατροφικών σας αποφάσεων στα συναισθήματά σας. Τι από τα παρακάτω μπορεί να συμβαίνει σε εσάς:
-η κατανάλωση φαγητού προκαλεί προβλήματα όπως κατάθλιψη, άγχος, απέχθεια για τον εαυτό ή ενοχές.
-Τρώτε όλο και περισσότερο φαγητό για να μειώσετε τα αρνητικά συναισθήματα ή να αυξήσετε την ευχαρίστηση.
-Η κατανάλωση της ίδιας ποσότητας φαγητού δεν μειώνει τα αρνητικά συναισθήματα ούτε αυξάνει την ευχαρίστηση όπως παλιά.
Βοήθεια για τον εθισμό στα τρόφιμα
Οι ειδικοί εργάζονται για να κατανοήσουν και να βρουν θεραπείες για τον εθισμό στα τρόφιμα. Η ανάρρωσή μπορεί να είναι πιο περίπλοκη από την ανάρρωση από άλλα είδη εξαρτήσεων. Οι αλκοολικοί, για παράδειγμα, μπορούν τελικά να απέχουν από την κατανάλωση αλκοόλ. Αλλά οι άνθρωποι που είναι εθισμένοι στο φαγητό είναι δύσκολο να απέχουν, καθώς οι «εθιστικές» τροφές βρίσκονται πιο εύκολα στο γύρω περιβάλλον.
Ένας εξοπλισμένος με γνώση διατροφολόγος, ψυχολόγος ή γιατρός σχετικά με τον εθισμό στα τρόφιμα μπορεί να σας βοηθήσει να σπάσετε τον κύκλο της καταναγκαστικής υπερφαγίας.
Υπάρχει ένας αυξανόμενος αριθμός προγραμμάτων που μπορούν επίσης να βοηθήσουν. Οι «ανώνυμοι αλκοολικοί» έχουν δημιουργήσει ένα πρόγραμμα 12 βημάτων που χρησιμοποιούνται για εθισμούς σε αλκοόλ. Πάνω σε αυτό το πρόγραμμα ως βάση έχουν δημιουργηθεί προγράμματα «αποτοξίνωσης».
Πάντως, γνωρίζοντας ότι υπάρχει, εκτός από την ίδια την εθιστικότητα της τροφής, και γενετική προδιάθεση στην καταναγκαστική κατανάλωση, χρειάζονται μέθοδοι αυτοπεριορισμού. Άριστο παράδειγμα αυτοπεριορισμού είναι αυτό που επέβαλε στον εαυτό του ο πολυμήχανος Οδυσσέας ώστε να μην αντιμετωπίσει τις Σειρήνες. Επέβαλε φυσικά εμπόδια και γεωγραφική απόσταση. Κάπως έτσι είναι τα είδη αυτοπεριορισμού. Υπάρχει ο σωματικός (χώρος), ο χρονικός (χρόνος) και ο κατηγορικός (νόημα) αυτοπεριορισμός. Ο συνδυασμός τους φέρνει τα καλύτερα αποτελέσματα.
Η αγαπημένη Lembke στο βιβλίο «Η γενιά της ντοπαμίνης» μας λέει να «νηστέψουμε την ντοπαμίνη». Να αποφύγουμε την εθιστική τροφή για 4 εβδομάδες και ύστερα να ελέγξουμε την ποσότητα της με μετριασμένο τρόπο.
Η εθιστικότητα των τροφών δεν είναι το ίδιο δυνατή με την εθιστικότητα ορισμένων ναρκωτικών. Όμως η δύναμη του περιβάλλοντος τα επιβάλλει και τα προβάλει. Ασφαλώς και χρειάζεται η εμπλοκή κυβερνητικών και εκτεταμένων ευρωπαϊκών προγραμμάτων που θα επιβάλλουν στις εταιρείες να παράγουν λιγότερο εθιστικά τρόφιμα.
Η πολιτική είναι για να βρίσκει λύσεις και να παίρνει και ρίσκα γι΄αυτές. Για το ζήτημα «έλεγχος παραγωγής εθιστικών τροφίμων» δεν υπάρχει ρίσκο. Υπάρχουνε ενδείξεις, αποδείξεις ότι η περιεκτικότητα ορισμένων τροφών σε αλάτι, λίπος, σάκχαρα προκαλεί εθισμό. Δεν μπορεί να «φοβάται» να αποφασίσει το σωστό μην τυχόν και κάνει κακό στα κέρδη των πολυεθνικών.
Η πολιτική είναι για τους πολιτικούς. Η βιομηχανία είναι για τους βιομήχανους και τα κέρδη τους.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ Π. ΜΠΕΡΤΖΕΛΕΤΟΣ
Κλινικός Διαιτολόγος-Διατροφολόγος, MSc, MΕd
Μέλος Ομάδας Ειδικών Αθλητικής Διατροφής
Μέλος Ομάδας Ειδικών Δημόσιας Υγείας
